چومچه خاتون مراسم سنتی زنان کوثر برای طلب باران - دوست بلاگ

میراث آریا: خواستگاه آیینی که همیشه باران را طلب می نماید، سرزمین ها و اکوسیستم هایی با باران اندک است، در این منطقه ها شیوه های کشت و کار، یکسره هوابین است، یعنی وابسته به بارش، به ویژه بارش های بهاری است و همین شرایط آب و هوایی گاهنامه اقلیمی ویژه ای را در این سرزمین ها پدیدار نموده که نمونه آن گاهنامه شیشه ها است و آیین باران خواهی هم بخشی از فرهنگ این سرزمین هاست.

در مقابل آیین های باران خواهی، آیین های آفتاب خواهی هم وجود دارد که مربوط به آبسالی یا ترسالی است؛ اگر مقایسه مختصری بین این دو آیین انجام شود، تعیین می شود که کاملا متضاد هستند ولی عامل مشترک میان این دو آب است که همیشه دل مشغولی انسان بوده است.

تفاوت مهم این دو آیین یکی در این است که آیین آبسالی پس از بارش های کافی و فراوان انجام می شود که طبیعتا جشن ها و آیین هایش با شادی و کارهای شادمانه همراه است، در حالی که در آیین باران خواهی در شرایط خشکسالی و کم بارانی انجام می شود که در آن ترس و نگرانی بیشتری موج می زند. آیین بندآمدن باران در منطقه ها شمالی، به طور مثال در فصل رسیدن برنج که احتیاج به آفتاب است، انجام می شود.

نمایش آداب و اعتقادات کهن ایرانی در چومچه خاتون

چومچه خاتون اسم نمایشی ایرانی است که چون بسیاری از نمایش های ایرانی با تغییرات محتوایی صد درصد، خوشبختانه هنوز هم در بسیاری از نقاط ایران به ویژه در شهرهای کوچک و روستاهای کشور با نام ها و عناوین متفاوت و با موضوعیتی واحد و ساختاری همچون اجرا می شود، این عناوین عبارتند از چومچه خاتون، چومچه گلین، بو که باران، گشهمو، گشهم. این کلمات به تحقیق دارای معنای واحدی هستند اگرچه در صورت ظاهر متفاوت به نظر می رسند.

این نمایش در جمهوری آذربایجان، آذربایجان شرقی و غربی ایران، زنجان، یزد، کرمان، خوزستان، لرستان، همدان، کرمانشاه، کردستان ترکیه، کردستان عراق، کردستان ایران با نام های فوق در وقت وقوع خشکسالی به اجرا در می آید.

چومچه خاتون جلوه ای واحد از ایزدبانوی آب در اوستا یعنی آناهیتا است. باید یادآور شد که یکی از دلیل های اجرای بیشتر این نمایش در قسمت های غربی ایران این است که ستایش آناهیتا مدت ها فقط در غرب ایران رواج داشته است، اصل و بن این نمایش سرچشمه گرفته و برخاسته از فرهنگ ودایی قوم هند و ایرانی است.

آذربایجانی ها به قاشق چوبی چومچه می گویند، مردم هنگامی که با کم آبی وعدم نزول باران روبرو می شوند، پارچه ای رنگین به چومچه می بندند و آن را تزیین می نمایند و سپس به در خانه مردم محله و یا روستا می فرایند و با بلند کردن چومچه رنگین، در کوچه ها به راه می افتند و سرودهای باران خواهی سر می دهند، عده ای هم با طبل و دهل چومچه گردانان را همراهی می نمایند. باران خواستار ضمن باران خواهی در شهرها و روستاها می چرخند و وقتی به در خانه ای می رسند، انعام دریافت می نمایند.

علاوه بر این در زبان آذری به نوزاد قورباغه، چومچه قویروق گفته می شود، این نام به معنی دم شبیه به چومچه است، این حیوان کوچک در آب مرداب و باتلاقی زندگی می نماید و چنانچه بارندگی کم شود، به زودی خواهد مرد که در بعضی منطقه ها به این حیوان هم در اشعار خود اشاره می نمایند و به زبان آن، از خداوند طلب باران دارند.

چومچه خاتون نمایشی مختص سال های خشکسالی

گفته شده این نمایش، ویژه سال های خشکسالی بوده و هست، بنابراین اگر در بهاری علایم خشکسالی مشاهده شود و از اول فروردین تا نیمه دوم اردیبهشت به بعد باران نبارد، اهالی شهر، روستا و یا منطقه برای طلب باران (باران خواهی) از خداوند متعال، اقدام به اجرای نمایش می نمایند.

زنی از زنان روستا، موظف می شود، به سراغ چومچه خاتون رفته و آن را از صندوقخانه ای تاریک با سقف تیر چوبی که از خشکسالی قبل پنهان نموده بیرون بیاورد، سپس در صورت احتیاج به بازسازی و تعمیر که این هم به عهده شخص وی است، چومچه را برداشته و با پارچه های مختلف آن را تزیین نموده و به صورت عروسکی در می آورد.

پس از آن بچه ها روستا در محل خانه سیده آغا در حالی که هر کدام خورجینی در دست دارند جمع شده و چومچه خاتون را یکی از افراد در دست گرفته و در کوچه های شهر راهی می شوند، در این هنگام دختران مشایعت نماینده چومچه خاتون که هرکدام دو قطعه سنگ قلوه رودخانه ای از پیش آماده نموده یا دو چومچه به همراه آورده اند، به دست گرفته و با تم و ریتمی خاص به یکدیگر کوبیده و یک صدا چنین می خوانند:

چمچه گلین نه ایستر… ای چمچه عروس چه می خواهد

الله دان یاغیش ایسته…از خدا باران بخواه

الله بیزه یاغیش ور…خدایا به ما باران عطاکن

دیم لرمیز قورو دور…کشت دیم ما خشک شده

درحالی که دختران چومچه خاتون را چون علمی بالا گرفته و با تکرار شعر مذکور و سنگ زنی یا چومچه زنی به سمت آبادی حرکت می نمایند و وارد کوچه و محله های آبادی می شوند، به در هر خانه که می رسند، صدایشان را بلندتر نموده و سنگ ها را محکم تر به هم می کوبند و بلندتر می خوانند تا اگر کسی در اندرون خانه خویش مشغول کاری است صدای شان را بشنود و برای چومچه خاتون نذر و احتیاج بیاورد و به توبره کشان تحویل دهد و خود را در این مراسم نیایشی و نمایشی سهیم سازد.

پس از دورگردانی چومچه خاتون و جمع کردن نذورات از تمامی خانه های آبادی آنچه را که جمع آوری شده، به خانه سیده آغا برده، در نزد وی به امانت می گذارند. زنان آبادی گرد یکدیگر جمع شده، مواد غذایی به امانت گذاشته شده در خانه سیده آغا را تحویل گرفته و اقدام به پختن آش می نمایند که به آن (آش چومچه خاتون) می گویند.

این آش برای ظهر آماده شده و ظهر تمامی اهالی آبادی فقیر و غنی در حالی که ظرفی متناسب با احتیاج خود به دست دارند در میهمانی چمچه خاتون جهت خوردن آش و صرف چای که در کنار دیگ های آش تدارک دیده شده حضور می یابند.

بعد از صرف نهار و نوشیدن چای بدون استثنا همگی برخاسته، به محض ورود به خانه سیده آغا، زنان و دختران مشغول شستن ظرف ها شده و تمامی آن ها را پس از شستن در جایی جمع می نمایند و آب حاصل از شستن ظرف ها به روی بام ها می برند و در ناودان هایی که رو به قبله واقع شده اند خالی می نمایند، با شرشر ریزش آب از ناودان ها زنان به هیجان آمده با صدای بلند صلوات می فرستند.

پس از آن مواد ته مانده آش در ته دیگ ها را که در ظرفی دیگر جمع نموده اند به پشت بام برده و برای پرندگان می ریزند و خود پایین آمده، ضمن تشکر از سیده آغا راهی خانه خود می شوند و سیده آغا بار دیگر چومچه خاتون را به جای پیشین که پنهان نموده بود برده، برای وقتی دیگر پنهان می نماید.

متاسفانه این مراسم مانند بسیاری از آیین های کهن در معرض فراموشی است و جوانان اطلاعات اندکی در این زمینه دارند و با از دست دادن بزرگان روستاها، امکان فراموشی کامل آن وجود دارد. مراسم باران خواهی چومچه خاتون جزئی از فرهنگ آذربایجان و مردم این دیار است که با تمام اعتقادات خود آن را انجام می دهند و به آن باور دارند که حفظ و ثبت این مراسم، ثبت بخشی از حافظه فرهنگی این مردم بود که به وسیله اداره کل میراث فرهنگی استان انجام شد.

این مراسم موجب افزایش پیوندهای اجتماعی، ترویج فرهنگ آذربایجان، حفظ ارزش معنوی و حفظ سنت ها و فرهنگ های اصیل شده و نشان دهنده باورها و اعتقادات مردمان کهن سرزمینمان است که در راستای احیای آن در کنار ثبت ملی مراسم چومچه خاتون، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان جشنواره با اسم مراسم آیینی چومچه خاتون برگزار نموده است.

گروه ساختمانی آبان: گروه ساختمانی آبان: بازسازی ساختمان و تعمیرات جزئی و کلی و طراحی ویلا و فضای سبز و روف گاردن، طراحی الاچیق، فروش درب های ضد سرقت

مجله میهن 128: مجله میهن 128 | آخرین اخبار ورزشی جهان